राघोबादादा वाडा कोपरगांव: पेशवेकालीन भव्यता आणि मराठा वारसा

कोपरगांवचा पेशवेवाडा: इतिहासाच्या गर्भात दडलेली एक भव्य वास्तू

मराठा साम्राज्याच्या वैभवशाली इतिहासाचे साक्षीदार असलेले पेशव्यांचे वाडे म्हणजे केवळ दगड-मातीचे बांधकाम नव्हे, तर ते राजकीय महत्त्वाकांक्षा, स्थापत्यशास्त्राची भव्यता आणि सत्तासंघर्षाची केंद्रे ठरली आहेत. पुणे येथील शनिवारवाडा असो वा नाशिकचा सरकारवाडा , या प्रत्येक वाड्याने मराठा सत्तेची भरभराट आणि ऱ्हास जवळून अनुभवला आहे. अहमदनगर जिल्ह्यातील कोपरगांव येथे, पवित्र गोदावरीच्या काठी उभा असलेला असाच एक महत्त्वपूर्ण, मात्र काहीसा दुर्लक्षित ऐतिहासिक वारसा म्हणजे ‘श्रीमंत रघुनाथराव पेशवे यांचा वाडा’.

हा भव्य वाडा स्थानिक नागरिकांमध्ये ‘कोपरगांवचा पेशवेवाडा’ किंवा ‘विटाळशीचा वाडा’ या नावांनी ओळखला जातो. स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर याच वाड्याला ‘जुनी मामलेदार कचेरी’ म्हणून प्रशासकीय ओळख मिळाली. सुमारे १२०० फूट लांब आणि ६५० फूट रुंदीच्या या अवाढव्य आकारामुळे, ही वास्तू केवळ एक निवासस्थान न राहता, तत्कालीन निर्वासित सेनापतीने स्वतःसाठी उभे केलेले एक अभेद्य राजकीय आणि सुरक्षित केंद्र (Fortified Residence) होते, असे मानले जाते. हा वाडा विशेषतः राघोबादादांच्या राजकीय स्वप्नांच्या अंताचे आणि त्यांच्या आयुष्याच्या उत्तरार्धाचे प्रतीक आहे.

कोपरगांवचे पौराणिक अधिष्ठान आणि ऐतिहासिक संदर्भ

कोपरगांव: गोदातटावरील तीर्थक्षेत्र आणि दंडकारण्याचा वारसा

अहमदनगर जिल्ह्यातील गोदावरी नदीच्या किनारी वसलेल्या कोपरगांवला या नदीमुळे प्राचीन तीर्थक्षेत्राचे महत्त्व प्राप्त झाले आहे. या भूभागास हजारो वर्षांची प्राचीन परंपरा लाभली असून, एकेकाळी हा परिसर दंडकारण्याचा हिस्सा म्हणून ओळखला जाई.

पौराणिक संदर्भांनुसार, दानवांचे गुरु शुक्राचार्य, देवयानी आणि कचेश्वर यांच्या समाध्या याच गोदावरीच्या बेटात आहेत. याव्यतिरिक्त, रामायण आणि महाभारतातील श्रृंग्य ऋषी आणि अगस्ती ऋषी यांचे आश्रम या परिसराशी जोडले जातात. कोपरगांवच्या धार्मिक महत्त्वाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे येथील गोदावरीचा प्रवाह. या ठिकाणी नदी दक्षिणेकडून उत्तरेकडे (उत्तरायणी) वाहते , ज्यामुळे पुणतांब्याप्रमाणेच या स्थानाला विशेष धार्मिक अधिष्ठान लाभले आहे. राघोबादादा आणि त्यांची पत्नी आनंदीबाई हे धार्मिक वृत्तीचे असल्याने, त्यांच्या हद्दपारीसाठी किंवा नजरकैदेसाठी कोपरगांवसारख्या तीर्थक्षेत्राची निवड योग्य ठरली.

पेशवाईच्या पाऊलखुणा

कोपरगांवचा इतिहास केवळ पौराणिक नाही, तर तो यादव, बहामनी, निजामशाही आणि मोगलांच्या सत्ताकाळातून पुढे पेशव्यांच्या अधिपत्याखाली आला. पेशवाईच्या काळात कोपरगांवला प्रशासकीय महत्त्व होते. इसवी सन १७४४ मध्ये खुद्द पेशवा बाळाजी बाजीराव यांच्यासमोर कोपरगांव येथे ‘अग्निदिव्य’ झाल्याची नोंद इतिहासात आहे. यावरून सतराव्या शतकाच्या मध्यापासून येथे पेशव्यांचे प्रशासकीय अस्तित्व स्पष्ट होते.

राघोबादादांचा संघर्ष: वाड्याच्या निर्मितीची पार्श्वभूमी

रघुनाथराव पेशवे: कर्तृत्व, महत्त्वाकांक्षा आणि नियती

श्रीमंत रघुनाथराव पेशवे, अर्थात राघोबादादा, हे मराठी साम्राज्यातील एक थोर आणि पराक्रमी सेनापती होते. त्यांनी अटकेपार मराठा साम्राज्याचा विजयी ध्वज फडकवून प्रचंड मोठा भूभाग हिंदवी स्वराज्यात समाविष्ट केला. मात्र, त्यांचे हे कर्तृत्व त्यांच्या राजकीय महत्त्वाकांक्षेच्या वादळात हरवले.

काका-पुतण्यांमधील संघर्ष आणि निर्वासन

सन १७७२ मध्ये थोरले माधवराव पेशवे यांच्या निधनानंतर राघोबादादा आणि पुतणे नारायणराव पेशवे यांच्यात पेशवेपदावरून तीव्र संघर्ष उभा राहिला. याच संघर्षातून नारायणराव पेशवे यांच्या हत्येचे दुर्दैवी आणि महाराष्ट्राच्या इतिहासाला कलाटणी देणारे कारस्थान घडले. कर्तव्यकठोर न्यायमूर्ती रामशास्त्री प्रभुणे यांनी दादा आणि आनंदीबाईंना देहान्ताची शिक्षा ठोठावली. परंतु, राज्याच्या विस्तारासाठी राघोबादादांनी केलेल्या पराक्रमाचा विचार करून, ही शिक्षा बदलण्यात आली आणि त्यांना पूर्ण हद्दपारीची शिक्षा दिली गेली. त्यांना कोपरगांव येथे नजरकैदेत ठेवले.

पेशवाईचे स्वप्न भंगल्यामुळे उद्विग्न झालेल्या राघोबादादांनी कोपरगांव हे तीर्थक्षेत्र असल्यामुळे येथे राहणे पसंत केले. याच राजकीय आणि भावनिक संकटाच्या पार्श्वभूमीवर कोपरगांवच्या या भव्य वाड्याची उभारणी झाली.

साल्पेचा तह आणि वाड्याची उभारणी

इतिहासकारांच्या मते, राघोबादादांच्या राजकीय जीवनातील निर्णायक ठरलेल्या सन १७८२ च्या साल्पेच्या तहानंतरच त्यांनी कोपरगांव येथील गोदावरीच्या बेटात या वाड्याचे बांधकाम सुरू केले. काही नोंदींमध्ये बांधकाम सतराव्या शतकाच्या मध्यास झाले असावे असे म्हटले असले तरी , वाड्याचा भव्य आकार आणि अभेद्य तटबंदी पाहता, या वास्तूला राघोबादादांनी आपल्या निर्वासनाच्या काळात, सुरक्षिततेसाठी एक लष्करी आश्रयस्थान (Fortified Residence) म्हणून उभे केले असावे. हा वाडा त्यांनी स्वतःच्या वास्तव्यासाठीच बांधला होता.

पेशवेकालीन स्थापत्य: विटाळशी वाड्याची भव्यता

कोपरगांवचा पेशवेवाडा, ज्याला विटाळशीचा वाडा म्हणूनही ओळखले जाते, हे मराठा स्थापत्यशास्त्राचे एक अलौकिक, पण दुर्लक्षित उदाहरण आहे. या वाड्याची रचना सुरक्षा, धार्मिक महत्त्व आणि गोदावरीच्या पुरापासून संरक्षण या त्रिसूत्रीवर आधारित आहे.

स्थापत्य आणि पर्यावरणाचा समन्वय

गोदावरी नदीच्या तीरावर हा वाडा अंदाजे २५ ते ३० फूट उंचीच्या प्रचंड चौथऱ्यावर बांधण्यात आला आहे. नदीच्या पुराचा धोका नेहमी असल्याने, पूर नियंत्रण करणे ही प्रमुख गरज होती. म्हणूनच इतका उंच चौथरा उभारून त्यावर ही भव्य इमारत उभी केली गेली. वाड्याच्या पूर्व आणि दक्षिण दिशांना भिंतीपासून चार ते पाच फूट अंतरावर ठिकठिकाणी दगडी बांधकामाचे आधार दिलेले दिसतात, जे वाड्याच्या प्रचंड उंचीला व वजनाला स्थिरता देतात.

अभेद्य रचना आणि लष्करी वैशिष्ट्ये

हा वाडा केवळ निवासस्थान नव्हता, तर एका पराक्रमी सेनापतीने बांधलेले सुरक्षित लष्करी ठिकाण होते.

१. तटबंदी आणि संरक्षण भिंत: वाड्याच्या चारही बाजूंनी मजबूत तटबंदी उभारलेली होती. या तटबंदीमध्ये शत्रूंवर मारा करण्यासाठी सलग लहान खिडक्यांची योजना केलेली होती. एवढेच नव्हे, तर छतावर देखील अंदाजे चार फूट उंचीची ‘पॅरापीट वॉल’ (Parapet Wall) होती, ज्यात अशाच मारक खिडक्या होत्या. या रचनेमुळे, वाड्याला एका किल्ल्याचे अभेद्य स्वरूप प्राप्त झाले होते.

२. तळघराचे रहस्य: मराठा स्थापत्यात तळघर सामान्यतः जमिनीखाली असते, पण विटाळशीच्या वाड्याचे तळघर जमिनीच्या पृष्ठभागापासून उंचीवर असणे हे त्याचे खास वैशिष्ट्य आहे. तळमजला चारही बाजूंनी बंद करून त्याच्यावर बांधकाम केलेले आहे. भूभागाच्या नैसर्गिक उताराचा उपयोग केल्यामुळे, वाड्याच्या पश्चिम बाजूने पाहिल्यास तळघर जमिनीच्या खाली वाटते, तर पूर्वेकडून पाहिल्यास वाडा दुमजली भासतो. तळघराच्या भिंती मोठ्या दगडांनी बांधलेल्या असून, त्यात चुन्याचा भक्कम दर्जा भरलेला आहे.

बांधकाम साहित्य आणि पारंपरिक तंत्रज्ञान

या वाड्याचे बांधकाम तत्कालीन पेशवेकालीन वास्तुकलेतील पारंपरिक तंत्रज्ञान आणि नैसर्गिक साहित्याचा वापर दर्शवते. बाहेरील भिंती दगडमातीने किंवा चुन्याने बांधलेल्या आहेत. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, वाड्यातील आतील सर्व भिंती ‘रद्याच्या’ (Raddya Walls) आहेत. या भिंती पांढऱ्या मातीत चुनखडी, भुसा, कांड (कडक वनस्पतींचे अवशेष), गवत आणि इतर नैसर्गिक घटकांचे मिश्रण करून बनवलेल्या लगद्यापासून तयार करण्यात आल्या होत्या. या नैसर्गिक साहित्याच्या वापरामुळे भिंतींना विशिष्ट टिकाऊपणा मिळत असे आणि वाड्याचे अंतर्गत तापमान नैसर्गिकरीत्या नियंत्रित राहत असे.

अंतर्गत सौंदर्य आणि पेशवेकालीन कला

राघोबादादांचा वाडा केवळ मजबुतीसाठी नव्हे, तर अंतर्गत सौंदर्यासाठीही ओळखला जात होता, ज्यामुळे पेशवेकालीन कलात्मक अभिरुचीचे दर्शन घडते.

दिवाणखाना आणि दरबार हॉलचे वैभव

वाड्यात पूर्वेकडील प्रवेशासाठी दक्षिणेकडून उत्तरेकडे चढणाऱ्या पंचवीस दगडी पायऱ्या होत्या, ज्या सज्जावर पोहोचवत. सज्जावरून वाड्यात प्रवेश केल्यानंतर मध्यभागी १० x १० फुटांची मोकळी जागा होती. या मोकळ्या जागेच्या दक्षिणेला दरवाजा असून, तो १५ x ३० फूट लांबी-रुंदीच्या दक्षिणोत्तर दिवाणखान्यात उघडत असे.

या दिवाणखान्यातून पुढे गेल्यावर वाड्याचा मुख्य भाग, म्हणजेच प्रशस्त ३० x ६० फूट आकाराचा दरबार हॉल होता. या दरबार हॉलला उत्तर आणि दक्षिण बाजूंना प्रत्येकी पाच ते सहा खिडक्या होत्या, ज्यामुळे येथे भरपूर नैसर्गिक प्रकाश आणि हवा खेळती राहत असे. दरबार हॉलच्या खिडक्यांचे दरवाजे सुंदर महिरपीने आणि नक्षीकामाने सजवलेले होते.

नक्षीकाम आणि नैसर्गिक रंगांची किमया

या वाड्याचे सर्वात मोठे आकर्षण म्हणजे लाकडी कोरीव काम आणि नैसर्गिक रंगांचा वापर. दिवाणखान्याच्या छतावर लाकडी पानाफुलांची आणि वेलबुट्ट्यांची सुंदर नक्षी होती, जी लाल आणि हिरव्या नैसर्गिक रंगांनी रंगवलेली होती. तसेच, आतील भिंतींच्या मातीच्या बांधकामातही नक्षीकाम केलेले होते आणि ते हिरव्या-लाल नैसर्गिक रंगांनी रंगवलेले होते.

कालांतराने, या नक्षीकामावर नंतरच्या काळात चुना किंवा पिवळी माती यांचे थर देण्यात आले, ज्यामुळे मूळचे कलात्मक सौंदर्य झाकले गेले.

बुजलेल्या पायऱ्यांचे ऐतिहासिक रहस्य

वाड्यात दिवाणखान्याच्या पश्चिम बाजूस असलेल्या जाड भिंतीतून छतावर आणि तळघरात जाण्यासाठी गुप्त पायऱ्यांची व्यवस्था होती.

पेशवाईच्या पतनानंतर इंग्रजांनी वाडा ताब्यात घेतला आणि वाड्यातील तळघरात जाणारे सर्व दरवाजे भिंती बांधून कायमस्वरूपी बंद केले. तसेच, दिवाणखान्यातून छतावर आणि तळघरात जाण्यासाठी असलेल्या पायऱ्यांची व्यवस्था देखील बुजवण्यात आली.

इंग्रजांनी वाड्याची संपत्ती हस्तगत केल्यावर , वाड्याचा मूळ उद्देश (निवास आणि संरक्षण केंद्र) पूर्णपणे नष्ट करण्यासाठी ही पद्धतशीर कारवाई केली असावी. तळघर कोणत्या कारणांसाठी वापरले जात होते (शस्त्रास्त्रे, खजिना किंवा गुप्त वास्तव्य), याचे पुरावे नष्ट करणे हा त्यामागील हेतू असावा, ज्यामुळे वाड्याच्या मूळ अंतर्गत संरचनेचे अनुमान करणे आज अत्यंत कठीण झाले आहे.

वारसा आणि ऱ्हास: पेशवाईनंतरचा प्रवास

ब्रिटिशांचे नियंत्रण आणि प्रशासकीय बदल

इ.स. १८१८ मध्ये पेशवाई संपुष्टात आल्यानंतर कोपरगांवचा वाडा इंग्रजांच्या ताब्यात गेला. नाशिकमधील सरकारवाड्याप्रमाणेच , इंग्रजांनी या ऐतिहासिक वास्तूचा वापर प्रशासकीय कामकाजासाठी करण्यास सुरुवात केली.

ब्रिटिश राजवटीत, कोपरगांव येथील या वाड्याचा उपयोग ‘सब डिव्हिजन ऑफिस’ (Sub Division Office) म्हणून केला गेला. या प्रशासकीय वापरासाठी इंग्रजांनी वाड्याच्या मूळ रचनेत आवश्यक त्या दुरुस्त्या व फेरफार केले. त्यांनी तळघराचे मार्ग बंद केले आणि अंतर्गत नक्षीकामावर चुन्याचे नवीन थर दिले.

स्वातंत्र्यानंतर या वाड्याचा उपयोग ‘मामलेदार कचेरी’ म्हणून केला जात असे, ज्यामुळे तो ‘जुनी मामलेदार कचेरी’ म्हणून ओळखला जाऊ लागला.

ऐतिहासिक वारसाचे विघटन

पेशवेवाड्याच्या ऱ्हासाची सर्वात मोठी खंत म्हणजे, ब्रिटिशांनी वाडा ताब्यात घेतल्यानंतर त्याचा केलेला लिलाव. राघोबादादांच्या मृत्युनंतर वाड्याची दुर्दशा झाली आणि इंग्रजांनी वाड्याचा लिलाव केला.

या लिलावात, वाड्याचे दगड आणि बांधकाम साहित्य काढून घेतले गेले आणि ते इतर बांधकामांसाठी वापरले गेले:

वाड्यातील काही दगड येवले येथील मुरलीधर मंदिराच्या बांधकामासाठी वापरले गेले.
काही साहित्य श्रीरामपूर तालुक्यातील डोमेगाव येथील महानुभाव आश्रमास वापरले गेले.
वाड्याचा भव्य मुख्य दरवाजा सध्या शुक्राचार्य मंदिराचा प्रवेश दरवाजा म्हणून वापरला जात आहे.

एका ऐतिहासिक वास्तूच्या बांधकामाचे साहित्य अशा प्रकारे इतरत्र विखुरले जाणे (Scattering of Heritage) हे पेशवेकालीन वारसा जतन न करता, त्याचा केवळ बांधकाम साहित्य म्हणून वापर केला गेला याचे स्पष्ट द्योतक आहे.

सामाजिक उपयोग (१९६९)

१९६९ साली, शासनाने वाड्याचा काही भाग नाममात्र एक रुपये भाड्याने ‘बहुजन शिक्षण संघा’च्या ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर विद्यार्थी वसतिगृहा’करता दिला होता. हा वाड्याच्या आयुष्यातील सामाजिक उपक्रमाचा एक महत्त्वाचा टप्पा होता.

सद्यःस्थिती आणि जतन संवर्धनाचे भवितव्य

पुरातत्त्व खात्याकडे हस्तांतरण

वाड्याचा काही भाग कोसळल्याने आणि नवीन तहसील कार्यालय बांधले गेल्याने, हा ऐतिहासिक वाडा अखेर मोकळा करून पुरातत्त्व खात्याच्या ताब्यात देण्यात आला. ही संपूर्ण वास्तू १९९९-२००० पासून महाराष्ट्र शासनाच्या सांस्कृतिक कार्य विभागांतर्गत येणाऱ्या पुरातत्त्व व वस्तुसंग्रहालये संचालनालयाच्या ताब्यात आहे.

सद्यःस्थिती आणि जतन संवर्धनाचे आव्हान

सध्या या वाड्याची मोठ्या प्रमाणात पडझड झाली आहे, ज्यामुळे वाड्यातील बहुतांश प्रेक्षणीय बाबी नष्ट झाल्या आहेत. जतन संवर्धनाच्या कामात अनेक जटिल आव्हाने आहेत:

१. मूळ वास्तुकला पुनर्स्थापित करणे: ब्रिटिश काळात प्रशासकीय सोयीनुसार वाड्याच्या रचनेत बदल करण्यात आले. तळघरात जाण्याचे मार्ग बंद करणे, छतावर जाणाऱ्या पायऱ्या बुजवणे आणि अंतर्गत नक्षीकामावर चुन्याचे थर देणे यामुळे वाड्याच्या मूळ पेशवेकालीन संरचनेचा अभ्यास करणे आणि ती पुनर्स्थापित करणे हे मोठे तांत्रिक आव्हान आहे.

२. नैसर्गिक साहित्याचा वापर: वाड्याच्या आतील भिंती ‘रद्याच्या’ (माती, चुनखडी, भुसा यांचे मिश्रण) होत्या. जतन संवर्धनाच्या कामात आधुनिक सिमेंटचा वापर न करता, मूळ बांधकाम साहित्याचा वापर करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून वाड्याच्या नैसर्गिक टिकाऊपणाचे वैशिष्ट्य जपले जाईल.

३. गुंतलेल्या नोंदी: इंग्रजांनी तळघराचे दरवाजे कायमस्वरूपी बंद केल्यामुळे , तळघराचा नेमका उपयोग काय होता, याचे अनुमान लावणे अशक्य झाले आहे. तळघराचा मूळ उपयोग आणि तेथील रचना उजेडात आणण्यासाठी पुरातत्त्व खात्याला विशेष संशोधन आणि खोदकाम करावे लागेल.

पर्यटन आणि वारसा सर्किटची क्षमता

कोपरगांवचा पेशवेवाडा हा मराठा इतिहास आणि स्थापत्यशास्त्राच्या अभ्यासकांसाठी एक महत्त्वाचे ठिकाण आहे. विशेषतः, कोपरगांव हे जागतिक पातळीवरील शिर्डीपासून केवळ १४ किमी अंतरावर आहे.

कोपरगांवच्या या ऐतिहासिक वाड्याला, तसेच येथील पौराणिक स्थळांना (शुक्राचार्य, कचेश्वर देवस्थान) जोडून ‘वारसा पर्यटन सर्किट’ (Heritage Tourism Circuit) विकसित करण्याची मोठी क्षमता आहे. यामुळे मराठा स्थापत्य, रघुनाथराव पेशवे यांचा जीवनप्रवास आणि गोदावरी काठच्या धार्मिक परंपरेचा इतिहास जगभर पोहोचवता येईल.