पुणतांबा (दक्षिण काशी) चे महत्त्व आणि तीर्थक्षेत्राचा उद्देश
पुणतांबा हे महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील (तालुका राहाता) गोदावरी नदीच्या पवित्र किनारी वसलेले एक प्राचीन आणि ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र आहे. या क्षेत्राची ओळख ‘दक्षिण काशी’ म्हणून आहे. ज्याप्रमाणे उत्तर भारतात काशीला मोक्षप्राप्ती आणि धार्मिक विधींसाठी सर्वोच्च स्थान मानले जाते, त्याचप्रमाणे पुणतांब्यालाही पुण्यप्राप्ती व मोक्षप्राप्तीसाठी काशीनंतरचे महत्त्वपूर्ण ठिकाण मानले जाते. या नगरीचे धार्मिक महत्त्व प्राचीन काळापासून सिद्ध झालेले आहे. गोदावरी नदीचे अस्तित्व आणि येथील आध्यात्मिक परंपरा यामुळे महाराष्ट्राच्या धार्मिक नकाशावर पुणतांब्याला केंद्रीय स्थान प्राप्त झाले आहे. हे स्थळ केवळ धार्मिक यात्रेचे केंद्र नसून, ते गोदावरी (जी महाराष्ट्राची गंगा मानली जाते) आणि मोक्षप्राप्तीची कल्पना उत्तर भारतापासून दख्खनपर्यंत विस्तारित करण्याचे प्रतीक आहे, ज्यामुळे या मंदिराला राष्ट्रीय स्तरावरील पौराणिक अधिष्ठान प्राप्त होते.
या अहवालाचा उद्देश पुणतांबा येथील श्री कार्तिक स्वामी मंदिराचा केवळ भौगोलिक परिचय देणे इतका मर्यादित नाही. तर, या मंदिराच्या ऐतिहासिक पाऊलखुणा, श्री कार्तिक स्वामींचे तात्विक स्वरूप (स्कंद/मुरुगन), कार्तिक पौर्णिमेचा (त्रिपुरारी पौर्णिमा) महत्त्वपूर्ण पर्वणी काळ, आणि विशेषतः महिलांच्या दर्शनावरील असलेले गुंतागुंतीचे सांस्कृतिक-धार्मिक नियम यांचे सखोल आणि सूक्ष्म विश्लेषण करणे आहे. कोपरगावजवळ (रेल्वे मार्गाने २४ किमी) हे क्षेत्र असल्याने, या प्रदेशातील यात्रेच्या दृष्टिकोनातून त्याचे महत्त्व तपासणेही आवश्यक आहे.
पुणतांबा नगरीचा ऐतिहासिक आणि सामाजिक संदर्भ
नामांतर आणि प्राचीन इतिहास
पुणतांबा या गावाला एक मोठा आणि समृद्ध इतिहास लाभलेला आहे. स्थानिक आख्यायिका आणि ऐतिहासिक नोंदीनुसार, पुणतांबा हे गाव पूर्वी पुण्यस्तंभ (Punnyastambha) अथवा पुण्यनगर या नावाने ओळखले जात असे. या गावाला राजा विक्रमादित्याची राजधानी मानले जाते, ज्यामुळे या क्षेत्राचा थेट संबंध भारतीय इतिहासातील महत्त्वाच्या शासकाशी जोडला जातो.
पुणतांब्याची भौतिक संरचना देखील अत्यंत विशेष आहे. या गावाला एकूण ११ वेशी आहेत, ज्यामुळे त्याचे पुरातनकाळी असलेले महत्त्व सिद्ध होते. संपूर्ण गावाभोवती एक मजबूत तटबंदी होती, जी अत्यंत जाड होती. स्थानिक लोक असे सांगतात की या तटबंदीवरून एक बैलगाडी सहज जाऊ शकत असे, यावरून तटबंदीच्या भव्यतेची कल्पना येते.
सर्वात महत्त्वाचे भौगोलिक वैशिष्ट्य म्हणजे गोदावरी नदीचा प्रवाह. पुणतांब्याजवळ गोदावरी नदी दक्षिणेकडे वाहत असल्याने तिला ‘दक्षिणवाहिनी’ स्वरूप प्राप्त होते. वैदिक काळात गोदावरी किनारी ऋषिमुनी तप:श्चर्या करत असत आणि मोक्षप्राप्तीसाठी पुणतांबे गावी वास्तव्य करणे शुभ मानले जाई. पुरातनकाळी हे गाव धार्मिक विधी आणि तप-साधनेसाठी विख्यात होते, ज्यामुळे त्याला ‘दक्षिण काशी’ म्हणून ओळखले जाते.
प्रवासाची सुगमता आणि दळणवळण
पुणतांबा तीर्थक्षेत्राची दळणवळण व्यवस्था चांगली आहे. हे ठिकाण शिर्डीपासून १७ किमी, तर राहाटापासून १९ किमी अंतरावर आहे. कोपरगाव हे रेल्वे स्टेशन पुणतांबापासून सुमारे २४ किमी अंतरावर आहे, ज्यामुळे रेल्वेमार्गे येणाऱ्या भाविकांसाठी हा जवळचा थांबा ठरतो. राहाता व शिर्डी येथून राज्य परिवहन (ST) बसची सुविधा उपलब्ध आहे. खासगी वाहने थेट मंदिरापर्यंत जाऊ शकतात.
पुणतांबा कार्तिक स्वामी मंदिर: वास्तुकला आणि धार्मिक विधी
मंदिराची निर्मिती आणि जीर्णोद्धार
पुणतांबा येथील कार्तिक स्वामी मंदिर गोदावरी किनारी असलेले अत्यंत प्राचीन मंदिर आहे. या मंदिराचा महत्त्वपूर्ण जीर्णोद्धार पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर यांनी केला. अठराव्या शतकातील मराठा साम्राज्याच्या काळात धार्मिक वारसा आणि तीर्थक्षेत्रांचे संवर्धन करण्यात अहिल्यादेवी होळकर यांचे मोठे योगदान होते आणि हे मंदिर त्यांच्या कार्याचे एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे.
मंदिराचे बांधकाम घडीव आणि कोरीव दगडाचे आहे. वास्तुकलेचा उत्कृष्ट नमुना असलेले हे मंदिर ५० फूट उंचीच्या कळसासाठी प्रसिद्ध आहे
मंदिरातील देवतांची संरचना
पुणतांबा येथील कार्तिक स्वामी मंदिराची रचना शैव पंथाच्या देवतांच्या सूक्ष्म प्रतिकृतीसारखी आहे. या संरचनेत विविध प्रमुख देवतांना स्थान देण्यात आले आहे:
- मध्यस्थान: मंदिराच्या मध्यभागी भगवान शंकराची पिंड स्थापित आहे, जी या क्षेत्राचे मूळ शैव अधिष्ठान दर्शवते.
- मुख्य देवता: कार्तिक स्वामींची मूर्ती दक्षिणमुखी आहे. दक्षिण दिशेला मुख असणे हे कार्तिकेयाचे कठोर तपश्चर्या, वैराग्य आणि ब्रह्मचर्य या भूमिकेशी जोडले जाते.
- इतर देवता: मंदिरामध्ये उत्तरेस गणपतीची मूर्ती, तर पश्चिमेस पार्वती आणि गंगामातेची मूर्ती स्थापित आहे. गंगामातेची मूर्ती गोदावरीच्या (दक्षिण काशी) पावित्र्याशी मंदिराचा संबंध दर्शवते.
- अद्वितीय घटक: मंदिराच्या बाहेर रावणाची मूर्ती आहे. रावण हा भगवान शंकराचा परम भक्त मानला जातो. रावणाची मूर्ती मंदिरात असणे हे शैव उपासनेतील तात्विक गुंतागुंत दर्शवते आणि पुणतांबा क्षेत्रातील स्थानिक शैव उपासनेची व्यापकता स्पष्ट करते. याव्यतिरिक्त, मंदिराच्या चारही बाजूंला भगवान शंकराचे गण आहेत, तर उजव्या बाजूंला नवग्रहांचे मंदिरही आहे.
पुणतांबा येथील ‘अस्थी अर्पणाची’ स्थानिक आख्यायिका
कार्तिकेय स्वामींचे पुणतांबा क्षेत्राशी असलेले नाते आणखी एका स्थानिक आख्यायिकेमुळे विशेष ठरते. भगवान शंकर आणि पार्वती यांनी आपल्या पुत्रांना (गणेश आणि कार्तिकेय) ब्रह्मांड परिक्रमा करण्याची आज्ञा दिली होती. या पौराणिक कथेनंतर, कार्तिकेय स्वामींनी आपल्या पिता भगवान शिव यांच्यावरील भक्तीची गवाही म्हणून याच स्थानी आपल्या अस्थी अर्पण केल्या होत्या, अशी येथील स्थानिक श्रद्धा आहे. या अस्थी आजही मंदिरात मौजूद आहेत, असे मानले जाते.
या स्थानिक आख्यानामुळे पुणतांबा मंदिराचे महत्त्व केवळ कार्तिकेयाच्या वैश्विक भूमिकेवर आधारित राहत नाही, तर ते पितृभक्ती, त्याग आणि कठोर तपश्चर्या या स्थानिक कथेवर आधारित एक अनोखे तीर्थस्थान बनते. ही कथा भक्तांना त्यागाचे आणि निःस्वार्थ भक्तीचे महत्त्व अधोरेखित करते.
कार्तिक पौर्णिमा (कृत्तिका महोत्सव): अत्यंत महत्त्वाचा पर्वणी काळ
कार्तिक पौर्णिमेचा दिवस पुणतांबा येथील कार्तिक स्वामी मंदिरासाठी वर्षातील सर्वात महत्त्वाचा पर्वणी काळ असतो. याला कृत्तिका महोत्सव किंवा त्रिपुरारी पौर्णिमा म्हणूनही ओळखले जाते
विशेष विधी आणि मध्यरात्रीच्या चमत्काराची आख्यायिका
कार्तिक पौर्णिमेच्या दिवशी पुणतांबा येथे कृत्तिका महोत्सव मोठ्या उत्साहाने साजरा होतो. मंदिरात जप-तप साधना केल्यास साधकाला विशेष फलप्राप्ती होते. या उत्सवाचा एक भाग म्हणून मंदिरासमोर त्रिपूर पेटवून ते गोदावरी नदीत प्रवाहित केले जातात. याव्यतिरिक्त, आजूबाजूच्या लोकांना प्रसाद (अन्न) दिले जाते आणि संस्थांतर्फे नदीकिनारी वनभोजन आयोजित केले जाते, ज्याची तयारी १५ दिवस आधीपासून सुरू होते.
या दिवशीची एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण स्थानिक आख्यायिका गोदावरी नदीशी संबंधित आहे. असे मानले जाते की, कार्तिक पौर्णिमेच्या मध्यरात्री नदीचे पाणी दुधासारखे पांढरे आणि स्वच्छ होते आणि त्या वेळी कार्तिक स्वामी स्वतः नदीत स्नानासाठी येतात. हा चमत्काराचा अनुभव या तीर्थक्षेत्राला अन्य शैव-कार्तिकेय मंदिरांपेक्षा वेगळे स्थान देतो आणि पुणतांब्यातील गोदावरीच्या पावित्र्यावर अधिक जोर देतो.
महिला दर्शनावरील निर्बंध: पौराणिक आधार आणि सांस्कृतिक विश्लेषण
नियमाचा पौराणिक आणि तात्विक आधार
पुणतांबा येथील कार्तिक स्वामी मंदिरातील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या संवेदनशील नियम म्हणजे स्त्रियांना दर्शनासाठी असलेला निर्बंध. सामान्यतः इतर वेळी स्त्रियांना कार्तिकेयाचे दर्शन घेण्याची अनुमती नसते.
या नियमाचा मूळ आधार पौराणिक संदर्भानुसार श्री कार्तिकेय स्वामींनी स्वीकारलेले कठोर ब्रह्मचर्य व्रत आहे. ब्रह्मांड परिक्रमेच्या कथानंतर, कार्तिकेयांनी त्यांच्या पिता भगवान शिव यांच्यावरील भक्तीच्या साक्षीतून आणि वैराग्याच्या भावनेतून आपली माता पार्वती हिलाही पुन्हा कधीही न भेटण्याचे व्रत घेतले होते. त्यांनी आपला तप भंग होऊ नये म्हणून स्त्रियांना दर्शनाची अनुमती न देण्याचा नियम निश्चित केला, ज्याचे पालन आजही अनेक कार्तिकेय मंदिरांमध्ये (विशेषतः दक्षिण भारतात) केले जाते.
कार्तिक पौर्णिमेच्या दिवशीची एकमात्र अनुमती
या कठोर नियमांमध्ये कार्तिक पौर्णिमेच्या दिवशी एक महत्त्वपूर्ण अपवाद आहे. कार्तिक पौर्णिमा व कृत्तिका नक्षत्राच्या पर्वणीकाळात (वर्षातून फक्त एकाच दिवशी), महिलांना कार्तिक स्वामींचे दर्शन घेण्याची अनुमती मिळते. यामुळे या एकाच दिवशी होणाऱ्या जत्रेत महिलांची उपस्थिती लक्षणीय असते.
धार्मिक नियमांमध्ये असलेली ही लवचिकता महत्त्वपूर्ण आहे. ती दर्शवते की, जरी कठोर तपश्चर्या आणि ब्रह्मचर्याचे तात्विक नियम पाळले जात असले तरी, वार्षिक उत्सवाच्या निमित्ताने समाजातील मोठ्या घटकाची (महिलांची) धार्मिक गरज पूर्ण केली जाते, ज्यामुळे या उत्सवाला सामाजिक आणि सामुदायिक उत्सवाचे स्वरूप येते.
पुणतांबा तीर्थक्षेत्राचा प्रवास
स्थानिक पर्यटन आणि जोडणी
पुणतांबा हे क्षेत्र अहमदनगर जिल्ह्यात असले तरी, ते शिर्डी , सराला बेट येथील गंगागिरी महाराज समाधी मंदिर , आणि कोपरगाव येथील कचेश्वर मंदिर बेट यांसारख्या प्रमुख धार्मिक स्थळांच्या जवळ आहे. शिर्डीपासून १७ किमी आणि कोपरगावपासून २४ किमी (रेल्वेमार्गे) अंतरावर असल्याने , भाविक सहसा या तिन्ही तीर्थक्षेत्रांची यात्रा एकत्र करतात.
निष्कर्ष: पुणतांबा – इतिहास, श्रद्धा आणि आधुनिकता यांचा संगम
पुणतांबा येथील श्री कार्तिक स्वामी तीर्थक्षेत्र महाराष्ट्राच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक इतिहासातील एक बहुआयामी केंद्र आहे. याला ‘दक्षिण काशी’ म्हणून मिळालेले धार्मिक पावित्र्य, गोदावरी नदीचे दक्षिणवाहिनी स्वरूप आणि विक्रमादित्याच्या राजधानीशी असलेला स्थानिक संबंध यातून त्याचे ऐतिहासिक महत्त्व सिद्ध होते.
या मंदिराचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे येथील पौराणिक आणि तात्विक खोली. कार्तिक स्वामींनी सहा मुखांद्वारे राम मंत्राचा जप करण्याचे व्रत घेणे. हे शैव आणि वैष्णव उपासनेचे समन्वय दर्शवते. तसेच, पितृभक्तीसाठी अस्थी अर्पण करण्याची स्थानिक आख्यायिका या तीर्थाला अद्वितीय स्थान देते.
अहिल्यादेवी होळकरांनी जीर्णोद्धार केलेले हे मंदिर केवळ ऐतिहासिक वास्तुकलेचा नमुना नसून, ते सामाजिक आणि धार्मिक नियमांच्या लवचिकतेचेही प्रतीक आहे. महिलांच्या दर्शनावरील सामान्य निर्बंध आणि कार्तिक पौर्णिमेच्या पर्वणीकाळात त्यांना मिळणारी एकमात्र अनुमती , हा नियम धार्मिक कठोरता (ब्रह्मचर्य) आणि सामाजिक गरजा (सामुदायिक उत्सव) यांच्यात साधलेला एक गुंतागुंतीचा समतोल दर्शवतो. पुणतांबा हे धार्मिक वारसा, स्थानिक आख्यायिका आणि २०१७ च्या शेतकरी संपासारख्या आधुनिक सामाजिक चैतन्याचा संगम असलेले एक महत्त्वपूर्ण ग्रामीण केंद्र आहे.