धार्मिक आणि पर्यटन महत्त्व

श्री साईबाबा तपोभूमी मंदिर

हे कोपरगांव, महाराष्ट्रातील एक अतिशय पवित्र हिंदू मंदिर आहे, ज्याचा संबंध शिर्डीचे साईबाबांशी जोडलेला आहे.

मंदिराचे ऐतिहासिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व

हे स्थान साईबाबांची तपोभूमी म्हणून ओळखले जाते. भक्तगणांमध्ये अशी मान्यता आहे की शिर्डीला जाण्यापूर्वी साईबाबा प्रथम याच ठिकाणी आले होते आणि त्यांनी येथे दीर्घकाळ तपश्चर्या (ध्यान साधना) केली होती. यामुळे, शिर्डीला जाणाऱ्या प्रत्येक भाविकासाठी हे मंदिर एक महत्त्वाचे दर्शनस्थळ बनले आहे.

विशेष वैशिष्ट्ये

मूळ तपश्चर्या स्थळ: हे ते पवित्र स्थान आहे जिथे साईबाबांनी आपले पहिले वास्तव्य केले आणि साधना केली.
मनोकामना लिंबाचे झाड: मंदिर परिसरात एक चमत्कारी लिंबाचे झाड (नीम वृक्ष) आहे. भाविक गुरुवारी येथे पवित्र धागा बांधतात, अशी श्रद्धा आहे की यामुळे त्यांच्या मनोकामना पूर्ण होतात.
भव्य मूर्ती: मंदिरात साईबाबांची ६ फूट उंचीची आकर्षक संगमरवरी मूर्ती स्थापित आहे.
इतर मंदिरे: संकुलात दैत्यगुरू शुक्राचार्य आणि संत शंकर महाराज यांना समर्पित मंदिरे देखील आहेत.
गोदावरी नदीचा किनारा: हे मंदिर पवित्र गोदावरी नदीच्या काठावर वसलेले आहे.

श्री वरदविनायक मंदिर

कोपरगांव शहरात हे मंदिर श्री गणेशाला समर्पित असलेले एक प्रमुख आणि स्थानिक स्तरावर पूजनीय ठिकाण आहे. ‘वरदविनायक’ या नावाचा अर्थ वर देणारा (वरदान देणारा) गणपती असा आहे.

मंदिराचा गौरवशाली इतिहास

स्वयंभू मूर्तीचा शोध: या मंदिरातील वरद विनायकाची मूर्ती स्वयंभू (म्हणजेच मानवनिर्मित नसलेली) आहे. १६९० मध्ये ही पवित्र मूर्ती मंदिराच्या अगदी लगत असलेल्या तलावात सापडली होती.

मंदिराची स्थापना: ही स्वयंभू मूर्ती प्राप्त झाल्यानंतर, या मंदिराची स्थापना १७२५ मध्ये करण्यात आली. हे भव्य मंदिर सुभेदार रामजी महादेव बिवाळकर यांनी बांधले होते, ज्यामुळे या स्थानाला पेशवेकालीन इतिहास लाभला आहे.

गुरु शुक्राचार्य मंदिर

महाराष्ट्रातील अहमदनगर (अहिल्यानगर) जिल्ह्यातील कोपरगांव येथे गोदावरी नदीच्या काठी दैत्यांचे गुरु शुक्राचार्य यांना समर्पित असलेले हे जगातील एकमेव मंदिर आहे. हे स्थान शुक्राचार्यांची तपोभूमी आणि कर्मभूमी म्हणून ओळखले जाते.

मंदिराचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य (विवाहासाठी)

मुहूर्त लागत नाही: या मंदिराचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे येथे शुभकार्य किंवा विवाह करण्यासाठी कोणताही मुहूर्त, वेळ, तिथी, नक्षत्र किंवा ग्रहांचे दोष पाहावे लागत नाहीत.

अखंड शुभत्व: गुरु शुक्राचार्यांच्या तपोबलामुळे ही भूमी अशी झाली आहे की, येथे विवाह केल्यास तो सदैव शुभ फलदायी ठरतो, अगदी सिंहस्थ (कुंभमेळा) काळात किंवा वर्षातील कोणत्याही दिवशी येथे विवाह सोहळे पार पडतात.

पौराणिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व

संजीवनी मंत्राचे स्थान: पौराणिक कथेनुसार, गुरु शुक्राचार्यांनी महादेवांची (शंकर) घोर तपश्चर्या करून, मृतांना पुन्हा जिवंत करण्याची शक्ती असलेला ‘संजीवनी मंत्र’ याच ठिकाणी प्राप्त केला होता.
गोदावरी नदीचा प्रवाह: गोदावरी नदीच्या पश्चिम तीरावर शुक्राचार्यांचा आश्रम होता आणि त्यांच्या शिष्यांनी (ज्यात बृहस्पतीपुत्र कच होता) नदी ओलांडून ये-जा करताना होणारा त्रास टाळण्यासाठी, शुक्राचार्यांनी आपल्या कोपर (कोयपर) भागाचा उपयोग करून नदीचा प्रवाह वळवला. या घटनेवरूनच या ठिकाणाला ‘कोपरगांव’ हे नाव पडले, अशी आख्यायिका आहे.
कचेश्‍वर मंदिर: याच ठिकाणी कच याने संजीवनी विद्या प्राप्त केली होती. मंदिराच्या जवळच गुरू शुक्राचार्यांचे शिष्य असलेल्या कचा ला समर्पित ‘कचेश्‍वर मंदिर’ आणि ‘संजीवनी पार’ हे ठिकाण आहे.
मंदिराची शैली: हे मंदिर शिव पंचायतन शैलीनुसार बांधलेले आहे.

विश्वात्मक जंगली महाराज आश्रम

विश्वात्मक जंगली महाराज आश्रम, ज्याला आत्म मालिक ध्यानपीठ म्हणूनही ओळखले जाते, हे अहमदनगर जिल्ह्यातील कोपरगांवजवळ (शिर्डी-कोपरगांव मार्गावर) कोळमथान येथे स्थित आहे. हे स्थान सदगुरू आत्म मालिक माऊली (परम पूज्य विश्वात्मक गुरुदेव) यांच्या मार्गदर्शनाखाली स्थापित झाले आहे.

मुख्य तत्त्वज्ञान आणि उद्देश

या आश्रमाचे मूळ तत्त्वज्ञान ‘आत्म’ (Soul) म्हणजेच ‘परमेश्वर’ यावर आधारित आहे.

‘आत्म मालिक’ (Soul is the Master): आश्रमाचे प्रमुख उद्घोष वाक्य “आत्म मालिक” हे आहे, ज्याचा अर्थ ‘आत्माच स्वामी आहे’ असा आहे.
उद्देश: आत्मिक शक्ती जागृत करणे आणि ध्यानधारणेद्वारे (Meditation) आत्म-साक्षात्कार (Self-Realization) प्राप्त करणे, तसेच मानवता आणि धर्म यांच्यातील सुसंवाद वाढवणे.
क्रियाकलाप: या आश्रमात दररोज अनेक तास ध्यान-योग, अजपा जप आणि स्वरूप चिंतन केले जाते.

सामाजिक आणि शैक्षणिक कार्य

सदगुरू श्री जंगलीदास महाराज यांच्या प्रेरणेने हा आश्रम ट्रस्ट शिक्षण आणि समाज कल्याण या क्षेत्रात मोठे कार्य करत आहे.

आत्म मालिक शिक्षण संस्था (Atma Malik Educational Complex): आश्रमाद्वारे अनेक शाळा, कनिष्ठ महाविद्यालये, डी. एड. कॉलेज, क्रीडा संकुल, एनडीए अकॅडमी, आणि अभियांत्रिकी महाविद्यालय (AMRIT) चालवले जातात.
गुरुकुल: येथे आत्म मालिक गुरुकुल आहे, जिथे विद्यार्थ्यांना पारंपरिक भारतीय मूल्यांसह आधुनिक शिक्षण दिले जाते.
समाजसेवा: आश्रमात येणाऱ्या सर्व भाविकांसाठी महाप्रसादाची (जेवणाची) निशुल्क व्यवस्था केली जाते, तसेच एक आरोग्य केंद्र/रुग्णालय देखील चालवले जाते.

कोकमठाण महादेव मंदिर

कोपरगांव तालुक्यातील कोकमठाण गावात स्थित महादेव मंदिर हे एक प्राचीन आणि धार्मिकदृष्ट्या महत्त्वाचे स्थान आहे. गोदावरी नदीच्या सुंदर तीरावर वसलेले हे मंदिर अहमदनगर जिल्ह्यातील महत्त्वाचे धार्मिक केंद्रांपैकी एक मानले जाते आणि १३व्या शतकात बांधल्याचा अंदाज लोक घेतात. हरिहरेश्वर मंदिर म्हणूनही ओळखले जाणारे हे मंदिर केंद्र शासनाने भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण (ASI) अंतर्गत संरक्षित वास्तू (स्मारक) म्हणून घोषित केले आहे.

हेमाडपंती वास्तुकलेचा अप्रतिम नमुना

कोकमठाण गांव कोपरगांवपासून सुमारे ८ किलोमीटर दक्षिणपूर्व दिशेला स्थित आहे. नाशिकहून ९१ किलोमीटर, औरंगाबादहून १११ किलोमीटर, संवत्सर रेल्वे स्टेशनहून ८ किलोमीटर आणि मुंबईहून २४२ किलोमीटर अंतरावर हे मंदिर औरंगाबाद–मुंबई राजपथावर स्थित आहे. मंदिराकडे जाण्यासाठी महाराष्ट्र राज्य परिवहन महामंडळ (MSRTC) तर्फे कोपरगांव, औरंगाबाद किंवा नाशिक बसस्थानकांहून नियमित बससेवा उपलब्ध आहे. अहमदनगर आणि कोपरगांव ही सर्वात जवळची रेल्वे स्थानके असून, औरंगाबाद आणि पुणे ही सर्वात जवळची विमानतळे आहेत.

कोकमठाण मंदिराची वास्तुकला हेमाडपंती शैलीतील एक अद्भुत नमुना आहे. मंदिर पूर्वाभिमुख असून, त्यातील गर्भगृह, अंतराळ आणि सभामंडप यांची रचना तारकाकार (Star-shaped) योजनेनुसार केली आहे. मुखमंडपावर उत्तर, दक्षिण आणि पूर्व अशा तीन बाजूंनी प्रवेशद्वारे आहेत. गर्भगृहाचे वितान (छत) अत्यंत सुंदर असून त्यावर नृत्य करणाऱ्या आणि वाद्य वाजवणाऱ्या यक्ष–गंधर्वांची कोरीव शिल्पे आहेत. सभामंडपाचे वितान गुंबदाकार असून त्यामध्ये मोठ्या फुलाच्या आकाराचे कोरलेले झुंबर (पेंडंट) आहे, जे या मंदिराचे मुख्य आकर्षण मानले जाते.

मंदिरातील शिल्पकला आणि नक्षीकाम यांचा दर्जा अत्यंत उच्च आहे. सभामंडपातील प्रत्येक खांब नक्षीकामाने संपूर्णपणे सजवलेला असून गर्भगृहाच्या दरवाजावर सूक्ष्म व जटिल नक्षीकाम दिसून येते. मंदिरामध्ये सुरसुंदरी, वाद्य वाजवणारे यक्ष–गंधर्व, अष्टदिक्पाल (आठ दिशांचे संरक्षक देव) आणि विविध देवी–देवतांची शिल्पे आहेत. विटांच्या शिखरावर बारीक नक्षीकाम असलेली लहान शिखरे कोरलेली आहेत, तर मुख्य शिखरावर शिवलिंग आणि अनंतशायी विष्णूची मूर्तिकला कोरलेली आहे.

विष्णू व महादेवाचे एकत्र दर्शन घडवणारे पवित्र तीर्थस्थान

धार्मिक दृष्ट्या, मंदिराच्या गर्भगृहात शिवपिंडी प्रतिष्ठापित आहे आणि तिच्या पाठीमागे भगवान विष्णूची मूर्ती आहे. गर्भगृहाच्या ललाटबिंबात गरुडाचे शिल्प असल्यामुळे हे मूळतः विष्णूचे मंदिर असावे, असे अनुमान व्यक्त केले जाते. या कारणामुळे या मंदिराला “हरिहरेश्वर” — म्हणजेच भगवान विष्णू (हरी) आणि भगवान महादेव (हर) यांचे एकत्र स्वरूप असेही म्हटले जाते.

पौराणिक कथेनुसार, भगवान महादेव (भोलेनाथ) आणि भगवान विष्णू यांची येथे भेट झाली होती. मान्यतेनुसार, या मंदिरात भगवान शिव आणि विष्णूचे एकत्र दर्शन केल्याने जीवनातील सर्व संकटे आणि दुःख नाहीसे होतात.

भाविकांना सकाळी ६ ते सायंकाळी ७ या वेळेत मंदिरात दर्शन घेता येते. दररोज सकाळी ९ वाजता नियमित आरती केली जाते. महाशिवरात्रीच्या दिवशी येथे मुख्य उत्सव साजरा केला जातो. या दिवशी मंदिर आणि परिसराची भव्य सजावट केली जाते, आकर्षक रोषणाई होते आणि महाअभिषेक, महाआरती अशा धार्मिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.

हजारो भाविक या प्रसंगी दर्शनासाठी येतात, ज्यामुळे परिसराला जत्रेचे स्वरूप प्राप्त होते. श्रावणी सोमवारीदेखील या मंदिरात भाविकांची विशेष गर्दी असते. गोदावरी नदीच्या तीरावर वसलेल्या या मंदिराच्या प्रशस्त आवाराभोवती मजबूत तटबंदी आणि सुरक्षेसाठी तारेचे कुंपण करण्यात आले आहे.

श्री राष्ट्रसंत सद्गुरू जनार्दन स्वामी (मौनगिरी) महाराज समाधी मंदिर

श्री क्षेत्र कोपरगांव येथे वसलेले राष्ट्रसंत सद्गुरू जनार्दन स्वामी (मौनगिरी) महाराज यांचे समाधी मंदिर हे कोट्यवधी भक्तांचे श्रद्धास्थान आहे. निष्काम कर्मयोगी आणि समाज सुधारक म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या गुरुमाऊलींनी आपले संपूर्ण जीवन अध्यात्म, धर्मनिष्ठा आणि मानवतेच्या कल्याणासाठी समर्पित केले. या पवित्र भूमीत त्यांचे तेजस्वी कार्य आजही प्रेरणा देत आहे.

राष्ट्रसंतांचे महान कार्य

सद्गुरू जनार्दन स्वामी महाराज (१९१४ – १९८४) यांनी वेदांताचे गहन ज्ञान सामान्य, ग्रामीण भाषेत सोपे करून सांगितले. त्यांच्या विचारांचा आणि कार्याचा मुख्य उद्देश हा ‘नामस्मरण, नित्यकर्म आणि निष्काम सेवा’ हा होता.

कर्मयोगी संत: महाराजांनी लोकांना केवळ भक्तीचा नव्हे, तर कर्तव्यनिष्ठ राहून, समाजाची सेवा करण्याचा संदेश दिला.
गो-सेवा: आश्रमांमध्ये त्यांनी मोठ्या गौशाळा उभारल्या, ज्यामुळे गो-संरक्षण आणि संवर्धनाला चालना मिळाली.
शिक्षण आणि गुरुकुल: त्यांनी भारतीय संस्कृती आणि मूल्यांवर आधारित गुरुकुल शिक्षण प्रणालीला प्रोत्साहन दिले.
सामाजिक समता: त्यांनी कोणताही भेदभाव न ठेवता, समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांना एकत्र आणून धार्मिक अनुष्ठान (सामुदायिक जप, तप, पारायण) करण्याची परंपरा सुरू केली.

मंदिर आणि आश्रमाची वैशिष्ट्ये

कोपरगांव येथील आश्रम परिसर अत्यंत शांत, स्वच्छ आणि सुव्यवस्थित आहे. भक्तांना येथे येऊन मानसिक शांतीचा अनुभव मिळतो.

समाधी मंदिर: हे मंदिराचे मुख्य केंद्र आहे, जिथे गुरुमाऊलींनी देह ठेवला. येथे महाराजांच्या पवित्र समाधीचे दर्शन घेऊन भक्त आशीर्वाद प्राप्त करतात.
अखंड जप: आश्रमात नेहमीच ‘ओम नमः शिवाय’ चा अखंड जप सुरू असतो, ज्यामुळे वातावरण चैतन्यमय राहते.
गौशाळा (Goshala): आश्रमातील मोठी आणि सुसज्ज गौशाळा हे महाराजांच्या गो-सेवेच्या कार्याची साक्ष देते.
वसतिगृह आणि भोजन: येथे येणाऱ्या भाविक, वारकरी आणि विद्यार्थ्यांसाठी निवासाची आणि शुद्ध सात्विक भोजनाची उत्तम सोय उपलब्ध आहे.

श्री चक्रधर मंदिर, संवत्सर

श्री चक्रधर मंदिर, संवत्सर (कोपरगांव) हे महानुभाव पंथाच्या दृष्टीने अत्यंत पवित्र आणि ऐतिहासिक असे चरणांकित तीर्थस्थान आहे.

स्थानाचे धार्मिक महत्त्व

संवत्सर येथील श्री चक्रधर मंदिर हे महानुभाव पंथाच्या पाच कृष्णां पैकी एक असलेल्या सर्वज्ञ श्री चक्रधर स्वामी यांच्याशी थेट संबंधित आहे.

‘स्थान’ संकल्पना: महानुभाव पंथाच्या तत्त्वज्ञानानुसार, ज्या ठिकाणी परमेश्वर अवताराने (म्हणजेच श्री चक्रधर स्वामींनी) स्पर्श, आसन, भोजन, पूजा, किंवा शयन केले आहे, ते ठिकाण ‘स्थान’ म्हणून ओळखले जाते. संवत्सर हे श्री स्वामींच्या वास्तव्याने पवित्र झालेले असेच एक ‘चरणांकित तीर्थस्थान’ आहे.

संवत्सर येथील विशिष्ट लीळा

श्री चक्रधर स्वामींच्या जीवनातील घटना ‘लीळाचरित्र’ या ग्रंथात समाविष्ट आहेत. संवत्सर येथील स्थान त्यांच्या उत्तरार्धातील (संन्यासानंतरच्या) भ्रमणाशी संबंधित आहे.

पाच पायऱ्यांचे स्थान: संवत्सर येथील आश्रमाचा उल्लेख अनेकदा ‘पाच पायऱ्यांचे स्थान’ असा केला जातो. या पाच पायऱ्या महानुभाव पंथातील एखाद्या विशिष्ट लीळेची किंवा तत्त्वज्ञानाची निशाणी मानली जातात. महानुभावी भक्तांमध्ये ही जागा श्री चक्रधर स्वामींच्या महत्त्वपूर्ण कृती किंवा उपदेशाशी जोडलेली आहे.
जीव उद्धार कार्य: स्वामींनी संपूर्ण महाराष्ट्रात भ्रमण करून समाजातील सर्व जाती-धर्माच्या लोकांना समान मानून त्यांच्या उद्धाराचे कार्य केले. संवत्सर येथील वास्तव्यातही त्यांनी स्थानिकांवर कृपा केली व त्यांना भक्तिमार्गाची दिशा दिली, असे मानले जाते.

प्रमुख उत्सव आणि उपासना

संवत्सर येथील महानुभाव आश्रमात श्री चक्रधर स्वामींच्या तत्त्वज्ञानानुसार धार्मिक विधी आणि उत्सव साजरे केले जातात.

गोकुळाष्टमी: महानुभाव पंथ श्री कृष्णाच्या (परमेश्वराच्या) पाच अवतारांना मानतो. त्यामुळे गोकुळाष्टमी (कृष्ण जन्माष्टमी) हा येथील सर्वात मोठा उत्सव असतो, जो मोठ्या भक्तीभावाने साजरा केला जातो.
श्री चक्रधर जयंती: भाद्रपद शुद्ध प्रतिपदा या दिवशी श्री चक्रधर स्वामींची जयंती उत्साहात साजरी केली जाते.

व्यवस्थापन आणि पंथाची उपस्थिती

हे स्थान एका आश्रमाच्या रूपात कार्यरत आहे, जे महानुभाव पंथाचे धार्मिक आणि सामाजिक केंद्र म्हणून ओळखले जाते.
येथे महानुभाव पंथाचे भक्त, संन्यासी (यतिधर्म पाळणारे) आणि गृहस्थ भक्त नियमितपणे दर्शनासाठी येतात.
कोपरगाव आणि अहमदनगर जिल्ह्यात महानुभाव पंथाची मोठी उपस्थिती असल्यामुळे संवत्सर हे येथील भक्तांसाठी एक महत्त्वाचे केंद्र आहे.